Leksykon terminów

Antropomorfizacja

Nadawanie ludzkich cech i motywacji innym bytom takim jak: przedmioty, zjawiska, inne zwierzęta. Jest szczególnym przypadkiem animizacji, czyli nadawania cech zwierzęcych przedmiotom martwym np. „agresywna woda podczas przypływu goniła ludzi”. Innym podobnym zjawiskiem jest deifikacja, czyli nadawanie cech i motywacji boskich np. uderzeniu pioruna, powodziom czy zwierzętom, w tym ludziom. 

Apinae

Pszczoły właściwe (Apinae) – podrodzina pszczół z rodziny pszczołowatych, do których, poza pszczołami z rodzaju Apis, należą trzmiele, porobnice, kornutki czy melipony. Aktualnie po zmianach w taksonomii w związku z dostosowywaniem się dzielenia organizmów w biologii – do jedynej naukowej metody dzielenia organizmów badającej rodowód, czyli kladystyki – trudno wyróżnić poza posiadaniem wspólnego jednego przodka jakiejś wspólnej cechy bardzo charakterystycznej dla tej grupy i odróżniającej je od innych. 

Artykuł naukowy

Przez porządnie opublikowany artykuł naukowy rozumiem publikację w czasopiśmie naukowym o wysokich standardach anonimowego sprawdzania artykułów podczas procesu akceptacji do publikacji oraz cieszących się uznaniem w świecie nauki, co może – choć nie musi – przekładać się na współczynnik cytowań Impact Factor czasopisma: im wyższy tym teoretycznie lepszy. 

Badania randomizowane

Istotą badań randomizowanych jest losowy dobór pacjentów (w tym wypadku pszczół) do analizowanych (badanych) metod leczenia. Aby wykryć działanie preparatu na cały organizm (w tym wypadku rodzinę pszczelą), tworzone są dwie grupy organizmów o podobnych cechach wyjściowych, ale traktowanych inaczej w trakcie badania. 

Bartnictwo historyczne

Historyczna tradycyjna metoda gospodarki zbierackiej polegającej na pozyskiwaniu produktów pszczelich takich jak wosk i miód, od dziko bytujących pszczół miodnych w specjalnie do tego celu stworzonych przez człowieka gniazdach. Ewentualnie forma prymitywnego zagrodowego chowu pszczół, będącego prekursorem późniejszego pasiecznictwa. Cechami charakterystycznymi jest przygotowywanie gniazd pszczelich do spontanicznego zasiedlenia przez pszczoły w postaci barci, czyli wydłubanej sztucznej dziupli w żywym drzewie lub z czasem kłody, ale w martwym odciętym pniu. Forma barci jest z jednej strony wprost naśladowaniem zaobserwowanej biologii zachowań instynktownych pszczół, a z drugiej ułatwieniem kontrolowania stanu bytującej rodziny pszczelej i wydobywania zeń produktów gospodarki przez człowieka, a jednocześnie zabezpieczeniem przez innymi konkurencyjnymi zwierzętami. Bartnictwo było charakterystyczne dla obszarów Europy i zalesionego klimatu umiarkowanego. 

Bartnictwo współczesne

Metoda rekonstrukcji historycznej polegająca na odtwarzaniu narzędzi pracy, historycznych sposobów pracy bartnika, w tym pozyskiwania produktów pszczelich oraz przywracania obecności zasiedlonych przez pszczoły barci i kłód we współczesnym środowisku. Często jest łączone z jakąś formą biernej lub czynnej ochrony dziko bytujących pszczół miodnych. Nie jest tym samym, szczególnie w relacji człowieka z pszczołami, czym było tradycyjne bartnictwo, które było gałęzią leśnej gospodarki produkcyjnej, czasem rabunkowej. 

Choroba endemiczna

Choroba występująca na danym terenie przez wiele lat na podobnym poziomie z ewentualnymi wahaniami sezonowymi. Odróżnia ją to od choroby epidemicznej, która charakteryzuje się wyraźnie większą intensywnością występowania niż w latach poprzedzających lub pojawia się nagle (tak jak warroza w Australii). 

Dręcz pszczeli

Polska nazwa na gatunek Varroa destructor. Nazwa pochodzi od jednego z nadrzędu pasożytujących roztoczy: Parasitiformes, którego polska nazwa to dręcze. Nazwę tę przypomniał w 2017 roku profesor Jerzy Woyke w wywiadzie przeprowadzonym przez Radio Warroza dla aperiodyka Wolnopszczelarstwo pod tytułem: „Rozmowa z profesorem Jerzym Woyke z dręczem pszczelim w tle”, dostępnym m.in. do przeczytania w całości w popularnonaukowym archiwum profesora Woyke. Od tego czasu można zauważyć lekki wzrost popularności polskiej nazwy. 

Efekt założyciela

Szczególny przypadek dryfu genetycznego (losowych zmian w populacji niepowiązanych z reprodukcją – szum na poziomie molekularnym), który zachodzi na skutek populacji założonej przez niewielką liczbę osobników lub wręcz jeden organizm z powodu np. migracji w nowe izolowane terytorium np. wyspę.

Ekologia

Ekologia to nauka o strukturze i funkcjonowaniu przyrody, która bada wzajemne relacje między organizmami oraz miedzy organizmami, a ich środowiskiem życia, co jako całość tworzy ekosystem.

Ekologizm

Ekologizm to kierunek filozoficzny ukształtowany w drugiej połowie XX w. Zwykle humanistyczny, choć stanowi jego rozwinięcie o nowe przyrodnicze sumienie człowieka. Zajmuje się głównie problemami ochrony przyrody oraz miejscem człowieka w przyrodzie. Ruch ekologiczny na bazie ekologizmu wyrosły działa na rzecz ochrony przyrody i umiaru z korzystania z zasobów naturalnych, aby zapewnić odpowiednia jakość życia, czy sprawiedliwość egalitarną w dostępie do takich dóbr jak jakość powietrza, czystą wodę lub zdrowej żywności.

Epistemologia

(inaczej teoria poznania) – dział filozofii dotyczący rozważań nad prawdą, poprawnym wnioskowaniem, wiedzą, rozumowaniem. Najprościej można napisać, że teoria ta próbuje odpowiedzieć na pytania: skąd wiemy, że coś wiemy o rzeczywistości czy świecie i jakimi sposobami możemy się tego dowiedzieć. Są różne systemy i szkoły epistemologiczne. Bez niektórych z nich nie mogłaby funkcjonować np. teoria nauki i metody naukowej. Epistemologia powiązana jest z logiką, a ta z kolei z semantyką, która opisuje i modeluje relacje między językiem a rzeczywistością. 

Esencjalizm

to koncepcja w filozofii i psychologii dotycząca „prawdziwej” metafizycznej (opisującej szerzej i głębiej świat materialny) natury przedmiotów i / lub podmiotów (właśnie esencji). Oznacza to, że obiekt posiada „definiujący” zestaw właściwości, które musi mieć, a nie mógłby mieć, aby być wspomnianym obiektem. Twórcami najbardziej znanych, ale różnych koncepcji esencjalistycznych był Platon i Arystoteles. Specyficzną odmianą esencjalizmu jest odwoływanie się do biologii np. do niezmiennych cech gatunków lub płci, które są jego istotą (esencją). Na przykład można uznać za część istoty (esencji) ptaka, to, że potrafi latać. Rzecz jasna przypadek ptaka kiwi falsyfikuje ten pogląd, choć esencjalista może wskazać, że jest on po prostu mniej „ptasi”. Można to rozumieć też tak, że np. bokserka, żołnierka, wojowniczka ma cechy męskie, bo są one istotą przynależną płci męskiej inną niż statystyczna częstość występowania w populacji. Podobnie można postrzegać biologiczne cech płci jak np. cechy trutni pszczół.

Eusocjalność

Rodzaj społecznej samoorganizacji wśród zwierząt w formie egzystującej przez co najmniej dwa pokolenia, w której dochodzi do podziału na role: kasty reprodukcyjne i inne. Niezbędną funkcję pełnią w niej także osobniki opiekujące się nie swoim potomstwem.

Gier teoria

Dział matematyki badający modele pozwalające osiągnąć optymalną strategię w przypadku sytuacji konfliktowych. Za jego pomocą bada się także modele ewolucyjne. Znanym teoretykiem gier był np. John Forbes Nash o którym opowiada film wart polecenia: „Piękny umysł”.

Homo economicus

(łac. „człowiek ekonomiczny”, „człowiek racjonalny”) – koncepcja jednostki zakładająca, że człowiek jako istota działająca racjonalnie dąży zawsze do maksymalizacji osiąganych zysków i dokonywania wyborów ze względu na wartość ekonomiczną rezultatów tych wyborów. W potocznym rozumieniu homo oeconomicus to człowiek działający zgodnie z tą zasadą. 

Haplodiploidalność

System determinacji płci, w którym samce rozwijają się z niezapłodnionych komórek jajowych (są haploidalne, czyli mają tylko jeden zestaw chromosomów po matce), a samice – z jaj zapłodnionych (są diploidalne, czyli mają dwa zestawy chromosomów po matce i ojcu). Jest to popularny system determinacji płci u owadów błonkoskrzydłych, choć w porównaniu z całym królestwem zwierząt jest to względnie rzadki system determinacji płci.

Kladystyka

Rodowodowa metoda naukowa systematyki i podziału organizmów żywych, najczęściej za pomocą badań genetycznych, w której najważniejszą funkcję pełni klad, czyli zbiór organizmów mających hipotetycznego wspólnego przodka. W takim systemie np. ludzie należą do zbioru ryb, ptaki do dinozaurów, a najbliższymi krewnymi pszczół są grzebacze, które należą z nimi do jednego kladu: Apoidea.

Kreacjonizm

Pogląd filozoficzny, najczęściej religiny, oraz współcześnie rodzaj pseudonauki głoszący, że wszechświat, życie i organizmy żywe na Ziemi nie powstały samodzielnie, ale jako akt woli Boga, bóstw lub innych bytów obdarzonych inteligencją.

Kukułki pszczoły

to pszczoły kleptopasożytnicze, które podobnie jak ptaki kukułki nie opiekują się same własnymi jajami, ale podrzucają je do gniazd gatunków pszczół będących ich gospodarzami w pasożytniczym cyklu rozwojowym, czyli np. innych pszczół. Jajo podrzucane jest najczęściej podczas nieobecności samicy gospodarza w gnieździe, aby ta się nie zorientowała. Przykładem pszczoły-kukułki jest ścieska komonicówka.

Międzypokoleniowe kształtowanie odporności (TGIP)

do tej pory stwierdzano tylko u kręgowców. Okazuje się jednak, że tę zdolność mogą mieć także owady socjalne, w tym pszczoły miodne. TGIP polega na wzmacnianiu odporności rozwijającego się młodego pokolenia przez kontakt z cząstkami patogenów lub odpowiednimi białkami odpornościowymi przekazanymi przez starsze pokolenie. Jest to rodzaj odporności społecznej owadów.

Nuk

Od Nucleus Colony (ang). W dosłownym tłumaczeniu: zalążek / jądro nowej rodziny. Amerykański odpowiednik odkładów przeznaczonych na sprzedaż, ale już w formie zintegrowanych rodzin pszczelich i pełnowartościowej strukturze młodej rodziny pszczelej.

Odżywalność

Zdolność do nie wyrządzania krzywdy środowisku, a przez to pozwalanie na jego dynamiczne trwanie / samodzielne samopodtrzymywanie się przez długi czas. Alternatywny sposób tłumaczenia terminu "sustainability" w opozycji to tzw. "zrównoważonego rozwoju", który jest mylący z co najmniej dwóch powodów. Narzuca myślenie w kategoriach skutecznego gospodarczego wzrostu co nigdy nie było celem koncepcji "sustainability", upowszechnia myślenie o ekosystemach samopodtrzymujących się jako o systemach w stanie równowagi fizycznej, które są zdolne jednocześnie do rozwoju (ekspansji, wzrostu ilościowego), co z punktu widzenia cybernetyki, ekologi i fizyki oraz makroekonomii ekologicznej jest absurdalne. Więcej przeczytasz tutaj, tutaj i tutaj.

Parazytoid

Szczególny przypadek agresywnego pasożytnictwa wewnątrz lub na zewnątrz ciała żywiciela, prowadzący często do porażenia lub ostatecznie śmierci gospodarza. Przykładem parazytoida jest ksenomorf (fikcyjny pasożyt ludzi z filmu „Obcy - ósmy pasażer Nostromo”). Jego cykl życiowy jest wzorowany na owadach. Wszystkie pszczoły pochodzą od parazytoidów.

Plastisfera

Termin w nowoczesnej ekologii oznaczający biocenozę złożoną z zespołu organizmów żywych związanych ze środowiskiem unoszących się plastikowych śmieci w wodach. Najbardziej znanym przykładem jest wielka pacyficzna plama śmieci. Wśród dostosowanych organizmów żywych zamieszkujących plastisferę są m.in. bakterie zdolne do rozkładu poliuretanu, polietylenu, polistyrenu, poliestru w tym PET. Jedna z nich Ideonella sakaiensis została już nawet zmodyfikowana inżynierią genetyczną w celu wzmocnienia cechy zdolności do rozkładu plastiku PET (używanego m.in. w popularnych butelkach), a w 2016 roku wyizolowano z niej pierwszy enzym odpowiedzialny za ten proces: PETazę.

Pszczelarstwo Darwinistyczne

Według założeń koncepcji Pszczelarstwa Darwinistycznego pszczelarz utrzymuje rodziny w małych ulach (jeden korpus plus półnadstawka), pozwala pszczołom roić się lub dokonuje sztucznej przerwy w czerwieniu, nie wymienia systemowo matek pszczelich na obce, ule trzyma najlepiej pojedynczo, a nie w pasiekach, zazwyczaj nie leczy pszczół, a monitoruje stopień porażenia dręczem pszczelim. W przypadku porażenia roztoczem przekraczającym 5% wymienia matkę na taką z rodziny o niskim porażeniu i leczy lub dokonuje eutanazji rodziny (takiego sformułowania używa T. Seeley). Celem PD jest umożliwienie pszczołom selekcji darwinowskiej (stąd nazwa), dzięki której ewoluowały w kontrze do nowoczesnego pszczelarstwa, które opiera się na selekcji sztucznej.

Pszczelarstwo hobbystyczne

Działalność amatorska w obrębie prowadzenia pasieki wyłącznie dla przyjemności i zlokalizowanej najczęściej w ogródku przydomowym lub na działce rekreacyjnej,

Pszczelarstwo Leniwe

"Lazy beekeeping" po polsku, trochę ekstensywne pszczelarstwo hobbystyczne w wersji "slow-food" na małą skalę, a trochę w wersji przydomowego ogrodnictwa, gdzie nie zależy nam na eksploatacji pszczół i produkcji pogłowia pszczół. Zakłada trochę takie myślenie: czasami lepsze jest jest niedziałanie i obserwacja niż działanie i manipulacja, aby się głównie narobić.

Pszczelarstwo naturalne

Nie chodzi tutaj o używanie środków leczniczych pochodzenia naturalnego ani o utrzymywanie pszczół w ulach z materiałów pochodzenia naturalnego, ani też o współczesne bartnictwo czy powrót pszczół do lasów. Chodzi o ruch pszczelarzy, którzy mają konkretne postulaty ideowe i praktyczne w zakresie przywrócenia uogólnionego „zdrowia pszczół” oraz podejmują działania na rzecz „dobra pszczół” przez takie utrzymywanie ich w pasiekach, aby było jak najbliższe naturalnemu rytmowi biologicznemu pszczół w dziko żyjących populacjach, w tym poprzez zaprzestanie używania środków leczniczych przeciwko warrozie i innym chorobom. Ruch ten nie jest jednorodny, więc oczywiście ten krótki opis jest ujednoliceniem i uproszczeniem.

Rebeliantki

Robotnice pszczół o bardziej samolubnej strategii rozrodczej. Od urodzenia mają lepiej wykształcone jajniki niż standardowa pszczoła. Mają także słabiej wykształcone gruczoły gardzielowe do produkcji mleczka, przez co są gorzej dostosowane do karmienia larw. Niechętnie podejmując się szczególnie ryzykownych zadań, żyją dłużej, próbując inwestować w wychowanie własnych trutni. Najczęściej pojawiają się w okresie rójek, będąc wychowywane w gnieździe bez obecności czerwiącej matki.

Recesywna wada

Organizmy diploidalne (jak matka pszczela i robotnice) mogą przenosić wadliwą wersję jakiegoś genu (allelu), nie podlegając jego wpływowi dzięki obecności drugiego allelu dominującego w podwójnym garniturze chromosomów. Dopiero obecność dwóch genów wadliwych jednocześnie powoduje ujawnienie się tych wad w całej okazałości np. dziedzicznej choroby lub wady letalnej. Ponieważ trutnie są haploidalne (posiadają tylko jeden garnitur chromosomów) w związku z tym wystarczy, że będą posiadały tylko jeden taki gen, aby ujawniła się jakaś wada uniemożliwiająca im przekazanie informacji genetycznej do następnego pokolenia – przyp. autor.

Replikacja badań

Pojęcie z metodologii naukowej oznaczające wyniki badań, które potwierdzają poprzednie wyniki tak, aby nie były one jednostkowe i niepowtarzalne. Replikacją może być możliwie dokładne odwzorowanie danej metody badawczej i danego eksperymentu (powtórzenie badania przez inny zespół naukowców) lub zupełnie inne badanie, którego wynik da się przewidzieć w ramach dotychczasowej wiedzy czy jest zgodny z aktualnym paradygmatem naukowym i potwierdza główną teorię. Do takich replikacji należy np. niezliczona ilość badań biologicznych nad wirusami pszczelimi DWV potwierdzających syntetyczną neodarwinowską teorię ewolucji biologicznej.

Rozmnażanie wegetatywne bezpłciowe

 Wegetatywne rozmnażanie bezpłciowe: rozmnażanie bez udziału gamet (komórek rozrodczych), które polega na odtworzeniu organizmu potomnego z fragmentu organizmu rodzicielskiego. W jego następstwie powstaje nowy organizm, który pod względem genetycznym jest identyczny jak rodzicielski poza faktem zachodzenia mutacji (dlatego zapylanie, które umożliwia krzyżowanie się roślin daje większe zróżnicowanie genetyczne w populacji organizmów, które mogą rozmnażać się na różne sposoby). W królestwie roślin rozmnażanie wegetatywne możliwe jest przez kłącza, rozmnóżki, rozłogi i cebule.

Synantropizacja

Termin w ekologii oznaczający proces przystosowywania się populacji organizmów żywych (całych gatunków lub ich części) do warunków stworzonych przez działalność Homo sapiens, stanowiącą w danym miejscu główny czynnik środowiskotwórczy.

Synurbizacja

Szczególny przypadek synantropizacji do specyficznych warunków panujących w miastach. U zwierząt najczęściej dostrzegane zmiany dotyczą zachowania się (np. brak strachu przed ludźmi), ale mogą zachodzić także w obszarze fizjologii lub genetyki. Przykładem jest karaczan wschodni (karaluch), mrówka faraona, myszarka polna, skórożarłoczek skryty (roztocze), komar tygrysi, komar egipski (larwy tolerują skażenie metalami ciężkimi zbiorników wodnych), miejskie populacje trzmiela ziemnego w Wielkiej Brytanii (gromadzenie pyłku i wychów potomstwa zimą).

Teleologia

Filozofia, która zakłada, że wszystko ma pewien stały niezmienny cel, do którego dąży i owe cele mają być wyznaczone przez mniej bądź bardziej oczywiste absoluty. Z tego powodu, gdy mówimy o teleologii, mówimy o tym, że istnieją transcendentne, często wręcz spiritualistyczne, bo bardzo ważne, niedeterministyczne prawa, które w sposób intencjonalny zarządzają zjawiskami zachodzącymi w rzeczywistości.

Telitokia

Rodzaj partenogenezy (rozmnażania organizmów płciowych, ale bez zapłodnienia: bez udziału plemników), w której samice rodzą się z niezapłodnionych jaj. To rzadki przypadek dzieworództwa w świecie zwierząt. Częstszy u bezkręgowców, w tym u niektórych gatunków socjalnych owadów błonkoskrzydłych jak mrówki, osy, rośliniarki czy właśnie pszczoły, ale zdarza się także u mszyc czy termitów. W przypadku błonkówek z haploidalnym systemem determinacji płci powstaje diploidalna samica bez udziału ojca, która również może zostać płodną królową. Dzięki telitoki mogą nawet zaistnieć populacje całkowicie żeńskie, np. u termitów niektóre kolonie w termitierach są całkowicie pozbawione nasienia i samców, a królową zostaje niezapłodniona matka (księżniczka). Telitokia jest bardzo rzadkim zjawiskiem u kręgowców, ale również jest możliwa. Występuje np. u jaszczurek z rodzaju Cnemidophorus, u których pomimo tego, że nie występują w ogóle męskie osobniki, zachował się skomplikowany rytuał godowy, w którym samice „kopulują” – jedna z partnerek „wchodzi w rolę” męską. Zachowanie godowe i seksualne – w gruncie rzeczy aseksualnych osobników – jest niezbędne, aby pobudzić samice jaszczurek do składania jaj.

Umwelt

Semiotyczna teoria umweltu dotyczy otoczenia, czyli elementów i bodźców ze środowiska życia organizmu, na których jest silnie skoncentrowany, niejako w relacji do siebie samego. Najczęściej dotyczy to organizmów samoświadomych. Umwelt może dotyczyć pożywienia, schronienia czy zagrożenia, ale również psychiki i tego, jak organizm siebie samego postrzega w relacji do własnego środowiska życia. Można pojęcie umweltu uprościć do zdefiniowania go jako poglądu lub oglądu organizmu na świat. Co ważne, z tej teorii wynika, że organizmy mogą mieć różny model świata, pomimo że współdzielą to samo środowisko.

Umysłu teoria

wnioskowanie o stanach psychicznych innych osobników tego samego lub innego gatunku. Dzięki temu możliwe jest zrozumienie, że inna jednostka posiada odmienną wiedzę o rzeczywistości w jej świecie mentalnym, a na podstawie tego można wnioskować o intencjach innych jednostek oraz dostosować do tego własne zachowania.

Ślepa próba

Technika ta polega na takim zaplanowaniu eksperymentu, aby eksperymentatorzy do końca trwania badania nie mieli dostępu do wiedzy, do jakiej grupy badawczej należą testowane organizmy, co mogłoby mieć jakiś wpływ na traktowanie organizmów oraz ocenę wyników.

Varroa

Słowo varroa pochodzi od nazwiska Marcusa Terentiusa Varro, żyjącego w starożytnym Rzymie, który poza innymi rzeczami, wsławił się tym, że opisał pszczoły jako zwierzęta gospodarcze i techniki pszczelarskie jako zajęcie rolnicze. Varro to jest nazwisko określające przynależność do starożytnego rzymskiego rodu Warronów. Etymologicznie oznacza ono: silny, potężny, a rdzeń tego słowa jest prawdopodobnie pochodzenia etruskiego. Czyli Varroa destructor oznacza: potężny niszczyciel.